Basa Indung Ulah Sina Pundung

Oleh: Ruhiman

Guru MTsN 2 Bandung Barat

 

Tulisan ini dalam rangka memperingati Hari Bahasa Ibu Internasional yang diperingati setiap tanggal 21 Februari. Saya gunakan bahasa Sunda dalam tulisan ini berkaitan dengan hal tersebut.

**

Indonesia miboga mangratus-ratus basa wewengkon (daérah) nu sumebar di unggal pulo. Ieu hiji banda nu gedé ajénna. Tina ratusan nu kacatet, nungtutan laleungitan. Padahal, éta basa wewengkon téh lolobana jadi basa indung pikeun panyaturna.

Hirupna hiji basa ku sabab dipake pikeun komunikasi sapopoé ku kelompok pamaké basana. Kacindekanana, basa nu tumpur téh ku sabab teu dipaké. Kasang tukangna loba. Bisa ku lantaran pamaké éta basa geus maraot, atawa pindah tempat turta maké basa anyar. Ieu kajadian tumiba ka sababaraha basa nu tadina hirup di kelompok masyarakat pedalaman. Parandéné kitu, teu nutup kamungkinan bakal tumiba ka basa sejénna dina hiji waktu ka hareup.

Basa Sunda nu jumlah panyaturna leuwih ti 30 juta kiwari, jadi basa indung keur umumna padumuk Jawa Barat. Disagigireun reueus, tangtu aya kahariwang anaseug ngabandungan basa séjén nu tumpur. Pancén urang Sunda sorangan nu tangtuna pikeun miara tur ngembangkeunana sangkan terus dipikawanoh, dipaké, copélna ku urang Sundana sorangan.

Mun nilik kana katangtuan nagara, teu nyalahan mun urang miara basa indung. Sabab hal ieu ditangtayungan ku undang-undang. Basa daérah di nagara urang mangrupa banda nu gedé ajénna turta jadi indikator beungharna budaya bangsa Indonésia. Sagigireun éta tangtu jadi poténsi nu bisa ngaronjatkeun panghasilan, asal bener dipiara turta dipromosikeun.

Cenah aya nu nyebutkeun yén maké basa Sunda téh bangga alias hésé. Meureun bener keur nu teu daék diajar mah. Cenah ogé lantaran aya undak-usuk basa nu jadi alesanana. Bisa jadi. Antukna sieun jeung embung nyarita ku basa Sunda da sieun salah.

Geura urang titénan kalimah-kalimah di handap nu remen kabandungan dina paguneman sapopoé.

1. Abdi angkat tabuh tujuh ka kantor.

2. Ti enjing-enjing, sim kuring teu acan tuang.

3. Naon ku kedah ku abdi dicandak, Bu?

4. Sindang heula ka bumi abdi, Pa.

5. Alhamdulillah, pun anak nu katilu mah pameget.

 

Kalimah-kalimah di luhur kaharti maksudna. Nu jadi pasualanana taya lian iwal undak-usuk basana. Ari undak-usuk basa éta kaunikan dina basa Sunda nu ngawengku kecap lemes, loma, jeung kasar. Ari dipakéna réréana gumantung kana kontéks kaayaan, jalma nu diajak nyarita, jeung jalma nu dicaritakeun.

Contona, kecap lemes biasa dipake keur ragam hormat, dina situasi resmi, atawa nyanghareupan jalma nu saluhureun umurna, ka kolot, ka guru, nu boga kalungguhan, jeung nu lianna. Kecap loma atawa akrab di antarana dipaké dina paguneman jeung nu geus wanoh, jeung sahandapeun atawa batur saumur. Sedengkeun kecap kasar dipaké pikeun ka sato. Malahan sok dipaké ogé pikeun ngungkabkeun kaceuceub ka jalma nu goréng talajakna: bangsat, koruptor, jeung nu lianna. Contona, kecap héés, nyatu, paéh, jeung réa-réa deui.

Dina kalimah di luhur, sacara undak-usuk salah dina ngalarapkeun kecap pagawéan keur ka sorangan. Dina kalimah kahiji kuduna mios; ari angkat mah pan keur ka batur. Kitu deui kecap tuang nu kuduna neda; dibantun lain dicandak; rorompok, lain bumi.

Kalimah kadua jeung kalima, kecap nu cocog mah isuk-isuk lain énjing-énjing, pon kitu kecap pameget, alusna mah lalaki. Sok sanajan teu ngarobah harti, éta kecap-kecap téh karasa ngadaban (ngahormat) diri sorangan, sedengkeun sacara étika, gunana undak-usuk basa téh pikeun ngadaban  ka batur.

 Kiwari, undak-usuk basa téh geus jadi banda urang Sunda. Pon kitu deui pupuh, jeung istilah tatanén nu asalna tina basa Jawa. Éta pangaruh lumangsung mangsa sabagian gedé tatar Sunda aya dina kakawasaan Mataram. Saméméh éta mah mun urang nempo titinggal luluhur Sunda nu mangrupa tulisan (prasasti atawa naskah), moal manggihan undak-usuk basa. Bawirasa, nya urang tarimakeun bari terus dimumulé da basa mah pan dinamis.

Conto séjénna nu mindeng kabandungan salah nya éta dina nuliskeun aksara /é/, /e/, jeung /eu/. Geura urang titénan contona.

1. Wilujeung sumping di Kampung Sukatani.

2. Uing jeng Udung we nu geutol ngaronda mah.

3. Ema mah keur gegeroh di pawon.

4. Jam sakieu mah memejehna dahar.

5. Pamugi janteun pangbeubeurah manah.

 

Beda jeung bahasa Indonesia. Dina basa Sunda Latén, fonem /e/ miboga tilu simbul tulis: /é/, /e/, jeung /eu/. Conto larapna dina kecap: kécap, jéngkol, koréak, bacéo, bahé, saré, lélé, émbér, bébér, kembar, jengkar, dedegan, beberah, genggerong, wilujeng, bekel, hérang, teuas, taleus, beungeut, kareueut, keueung, beubeur, jeung rea-rea deui.

Kasalahan tulis dina kalimah-kalimah di luhur tangtu bisa katempo. Lima kalimah éta kasalahanana iwal ti nuliskeun é, e, jeung eu. Mun dioméan kuduna kieu:

1. Wilujeng sumping di Kampung Sukatani.

2. Uing jeung Udung wé nu getol ngaronda mah.

3. Ema mah keur gégéroh di pawon.

4. Jam sakieu mah meumeujehna dahar.

5. Pamugi janten pangbeberah manah.

 **

Ieu tulisan pikeun ngageuing diri sorangan nu utamana. Basa Sunda salah sahiji tina budaya nu kapimilik ku urang Sunda. Pan basa téh jadi ciri nu utama ayana hiji sélér bangsa di ieu dunya.

Ngeunaan kasalahan-kasalahan nu sok remen kabandungan boh dina basa lisan atawa tulisan basa Sunda, éta hal wajar. Teu kudu jadi eureun diajar basa Sunda. Ngan tangtuna perelu ogé urang diajar kana palanggeranana minangka padoman basa nu geus jadi kasaluyuan saréréa. Pan hal éta teh lahir tina pamikiran nu didasaran ku akal budi nu jadi ciri punjulna manusa ti batan mahluk lianna.

Basa Sunda banda urang. Jadi alat pikeun mikir, komunikasi, ngébréhkeun parasaan, kamandang, jeung nu lianna. Urang piara, ulah ditundung bisi pundung, antukna diaku batur.